Xác định tư cách đương sự trong vụ án dân sự

Đương sự là một khái niệm pháp lý đặc thù của lĩnh vực tố tụng tại Tòa án, không có một vụ án nào được xử tại Tòa án mà không có sự xác định về đương sự. Trong vụ án dân sự (VADS) cũng vậy, đương sự được coi là chủ thể quan trọng, nếu thiếu chủ thể này thì VADS không thể phát sinh. Thực tiễn giải quyết các tranh chấp dân sự trong thời gian qua cho thấy các đương sự rất khó khăn, và lúng túng trong việc tham gia tố tụng, thực hiện các quyền và nghĩa vụ của mình. Đồng thời có không ít Tòa án đã sai lầm trong xác định thành phần và tư cách của đương sự, từ đó dẫn đến hậu quả là quyền lợi của các đương sự không được đảm bảo. Do đó bài viết trên sẽ đưa ra các khái niệm và căn cứ xác định đương sự trong vụ án dân sự một cách cụ thể, khái quát nhất.

• Khái niệm xác định tư cách đương sự trong VADS.

Có quan niệm cho rằng đương sự là “người đưa ra hoặc người chống lại người đưa ra việc kiện”[1] hay “đương sự là người có quyền, nghĩa vụ được giải quyết trong một khiếu nại hoặc một vụ án”.[2] Theo quy định tại khoản 1 Điều 68 BLTTDS 2015, đương sự trong tố tụng dân sự là cá nhân, cơ quan, tổ chức trong VADS và trong việc dân sự. Về bản chất, đương sự trong VADS có đặc điểm là người tham gia tố tụng để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình.

 Có thể thấy rõ việc xác định tư cách của đương sự trong VADS chính là xác định tư cách pháp lý của đương sự trong quá trình tham gia vào quan hệ pháp luật TTDS nhằm giải quyết một tranh chấp dân sự nhất định. Tư cách này thể hiện địa vị pháp lý, vị trí, vai trò của đương sự trong quan hệ pháp luật và không tách rời quyền lợi, nghĩa vụ, trách nhiệm phát sinh liên quan đối với mỗi tư cách pháp lý của từng đương sự. Như vậy “Xác định tư cách của đương sự trong VADS là việc chỉ ra địa vị tố tụng của các chủ thể có quyền và lợi ích liên quan trong tranh chấp dân sự là nguyên đơn, bị đơn hay người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan trong án dân sự”.

• Ý nghĩa của việc xác định tư cách đương sự trong VADS

Việc xác định đúng tư cách tham gia tố tụng của đương sự có ý nghĩa rất quan trọng trong việc giải quyết VADS: đảm bảo quyền lợi của các đương sự, tránh trường hợp VADS bị hủy do vi phạm tố tụng[3] và đảm bảo việc thi hành án được thực hiện; có ý nghĩa quyết định trong việc tạo cơ sở cho quá trình Tòa án giải quyết VADS vì không có đương sự thì cũng không có VADS; là cơ sở để Tòa án xác định đúng quyền và nghĩa vụ của các đương sự. Đây là bước đầu đảm bảo cho các đương sự được thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình, giúp cho quá trình giải quyết vụ án được dễ dàng, khách quan; giúp cho các đương sự chủ động thực hiện các quyền và nghĩa vụ tố tụng của mình; là cơ sở để xác định đúng thẩm quyền giải quyết của Tòa án. Căn cứ vào việc xác định đúng bị đơn, thẩm quyền của Tòa án sẽ được xác định; Trên hết, việc xác định đúng tư cách đương sự sẽ tránh được việc vụ án phải xử lại nhiều lần gây mất thời gian, tốn phí cho các đương sự và Tòa án. Thêm vào đó, xác định đúng tư cách đương sự sẽ tránh được việc giải quyết không đúng về quyền, lợi ích hợp pháp của các bên trong quan hệ pháp luật.

• Căn cứ xác định tư cách đương sự trong VADS

Xác định tư cách của đương sự dựa vào quyền khởi kiện:Quyền khởi kiện là cơ sở làm phát sinh VADS do các cơ quan, tổ chức, cá nhân yêu cầu Tòa án có thẩm quyền bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp. Bản chất của quyền khởi kiện bao gồm 03 vấn đề cơ bản là xác định xem ai có quyền khởi kiện, khởi kiện ai và phạm vi khởi kiện trong quan hệ pháp luật nào.

Xác định tư cách của đương sự dựa vào quyền khởi kiện bao gồm việc xác định tư cách đương sự trong một hoặc một vài quan hệ pháp luật. Việc xác định tư cách của đương sự dựa vào quyền khởi kiện xuất phát từ nguyên tắc bình đẳng giữa các đương sự tham gia tố tụng dân sự, theo đó mọi cá nhân, tổ chức đều bình đẳng trong việc khởi kiện để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Các chủ thể có quyền lợi trong quan hệ pháp luật có tranh chấp hay không có quyền lợi trong tranh chấp đều có quyền khởi kiện. Dựa vào quyền khởi kiện, tư cách của đương sự được xác định bao gồm nguyên đơn, bị đơn và người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan:

Xác định tư cách của đương sự dựa vào sự liên quan về quyền, nghĩa vụ giữa các đương sự: Xác định tư cách của đương sự dựa vào sự liên quan về quyền, nghĩa vụ giữa các đương sự là việc căn cứ vào mối quan hệ về quyền, nghĩa vụ giữa các bên trong quan hệ tranh chấp để chỉ ra địa vị tố tụng của họ trong giải quyết tranh chấp VADS tại Tòa án. Việc xác định tư cách của một chủ thể là người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan phụ thuộc vào thời điểm tham gia và ý chí của các đương sự. Để xác định tư cách đương sự cần phải xem xét đến hai yếu tố này để xác định tư cách tham gia vào VADS của đương sự là nguyên đơn hay người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan. Chẳng hạn, tùy thuộc vào thời điểm tham gia có thể xác định đương sự là nguyên đơn hay người có quyền, nghĩa vụ liên quan hay tùy thuộc vào ý chí của các đương sự mà địa vị tố tụng của họ có sự thay đổi trong trường hợp nguyên đơn rút lại toàn bộ đơn khởi kiện nhưng bị đơn vẫn giữ yêu cầu phản tố.

Xác định tư cách của đương sự dựa vào các căn cứ khác: Ngoài hai căn cứ trên, để xác định một cách chính xác tư cách tố tụng của đương sự thì còn có thể dựa vào nhiều căn cứ khác như thời điểm tham gia tố tụng để phân biệt đương sự là nguyên đơn hay người có quyền, nghĩa vụ liên quan; tính độc lập của đương sự để xác định đâu là người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan tham gia tố tụng độc lập với người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan tham gia tố tụng không độc lập.

[1] Bryan A.Garner, Black’s Law Dictionary, 2014.

[2] Viện khoa học pháp lí - Bộ tư pháp (2005) Từ điển luật học, NXB.Tư pháp.

[3] Nguyễn Thị Phương (2019), “Một số vấn đề cần lưu ý trong việc xác định tư cách tố tụng của pháp nhân là đương sự trong các vụ việc dân sự, kinh doanh thương mại”.

"Sản phẩm thuộc FTC Việt Nam. Lưu hành nội bộ"